Η λατρεία του Ορφέα στη Λέσβο

Orpheus Slain By The Thracian Women του Emile Levy

Η σφαγή του ΟρφέαΗ σαν της Θράκης ο αοιδός είχε το νου του χάσει
να δεί ξανά το φίλο του, το τέκνο του Βοριά,
και μέρα νύχτα καθόταν μέσα στα απόσκια δάση
και τραγουδούσε μονάχος να βρει παρηγοριά
γιατί έτρωγαν τα σπλάχνα του ακοίμητες φροντίδες
τον Κάλαϊν, τον Κάλαϊν παντοτινά ποθεί.

Μα τον Ορφέα σκότωσαν κακές οι Βιστωνίδες
καθεμιά εχύθη επάνω του με κοφτερό σπαθί,
τι ζήλεψαν που παίνεσε του φίλου του τα κάλλη
και δεν τραγούδησε ομορφιές και μάγια γυναικών
κι αφού με τα λεπίδια τους του έκοψαν το κεφάλι,
τό 'ριξαν με τη λύρᾳ του στο κύμα το γλαυκό
τα δυό δετά με μια θηλιά, μαζί για να τα παίρνει
και να τα βρέχει ο αφριστός γιαλός ολημερίς...

Μα προς τη Λέσβο η θάλασσα τα πάει και τα ξωσέρνει
κι ακούστηκε ήχος στο πέλαγος σαν λύρας λυγερής
και στα νησιά και στ' ανθηρά ακρογιάλια που το πήραν
και το κεφάλι οι κάτοικοι έθαψαν το ιερό
κι έβαλαν μες στο μνήμα του την πονεμένη λύρα,
που κίναγε πέτρες άλαλες και του Άδη το νερό!

Κι από τότε ερατεινά τραγούδια και κιθάρες
στη Λέσβο πρώτα ηχολογούν απ' όλα τα νησιά.
Τους Θράκες πάλι ακούοντας τι έκαναν οι ζηλιάρες
γυναίκες τους, τους ἐπιασε θυμός κι απελπισία,
και στίξανε των θηλυκών το δέρμα να θυμίζουν
τα βένετα σημάδια τους το μαύρο φονικό
κι ακόμα τις γυναίκες τους ίσαμε τώρα στίζουν
για του Ορφέα τη σφαγή, τ' απίστευτο κακό.

Φανοκλής

(Μετάφραση:  Σιμ. Μενάρδος)

Όταν οι γυναίκες της Θράκης σκότωσαν τον Ορφέα και πέταξαν τα μέλη του σώματός του στη θάλασσα, το κύμα έφερε τὸ κεφάλι καὶ τῇ λύρᾳ του στῇ Λέσβο, συγκεκριμένα στις ακτές της Αρχαίας Άντισσας. Τότε οι κάτοικοι της τα περιμάζεψαν και τα φύλασσαν σε "ιερό", ή αλλιώς στο "άδυτον", όπως αναφέρει ο Τυανέας Απολλώνιος που το είχε επισκεφτεί τον 1ο αιώνα π.Χ. Η παράδοση λέει ότι από τότε το κεφάλι του Ορφέα χρησμοδοτούσε.

Λέγεται ότι η φήμη του μαντείου ήταν τόσο μεγάλη που επισκίαζε τα υπόλοιπα μαντεία του Απόλλωνα, όπως πχ στο Γρύνειο, στη Κλάρο και στους Δελφούς (Φλάβιος Φιλόστρατος‎), καὶ ὅτι για να εμποδίσει τὴν περεταίρω εξάπλωση τῆς φήμης τοῦ Ορφέα, ο Ἀπόλλωνας τοῦ απαγόρευσε τὴν άσκηση τῆς μαντικῆς τέχνης.

Σύμφωνα μὲ τὶς πληροφορίες τοῦ Φιλόστρατου, τὸ "ἄδυτον" πράγματι υπῆρξε. 

Ο ἴδιος αναφέρει ὅτι βρισκόταν σὲ μια χαράδρα τῆς Λέσβου (ἐν κοίλῃ τῇ γῇ), ὅπως ακριβῶς καὶ ο "Σπήλιος", ποὺ βρίσκεται βορειοανατολικὰ τῆς σύγχρονης Αντισσας. 

Απὸ τὸν Χαρίσῃ πληροφορούμαστε ὅτι η εἴσοδος τοῦ σπηλαίου ἔχει πλάτος 10 μ καὶ ὕψος 12 μ καὶ ὅτι εἶναι στραμμένη πρὸς τὰ νοτιοανατολικά, ενῶ τὸ εσωτερικὸ τοῦ αποτελεῖται απὸ ἔναν ωοειδῆ θάλαμο 600 τμ περίπου. 

Ο φωτισμὸς τοῦ εἶναι πολὺ καλός, λόγῳ τοῦ μεγάλου ανοίγματος τοῦ στομίου, καὶ η υγρασία μικρή, γεγονός που εξηγεῖ τὴν ἔλλειψη σταλακτιτικοὺ διακόσμου.

Η εσωτερικὴ τεχνητὴ διαμόρφωση τοῦ σπηλαίου (πρόναος καὶ ἄβατον), μοιάζει μὲ εκείνη τοῦ μαντείου τῆς Δωδώνης, αλλὰ καὶ μὲ ἄλλα μαντεῖα τῆς αρχαιότητας. 

Στον πρόναο οι επισκέπτες περίμεναν ενώ ο μάντης δεχόταν τὸν χρησμὸ στο ἄβατον. Ενδεικτικὴ εἶναι καὶ η πληθώρα αγγείων τελετουργικὴς χρήσεως (Bucchero) τῆς αρχαϊκῆς περιόδου, τὴν εποχὴ δηλαδή που ξεκίνησε η λατρεία τοῦ Ορφέα στῇ Λέσβο.

Αξίζει να σημειωθεὶ ὅτι η ἔλλειψη αγγείων κατὰ τοὺς μεταγενέστερους χρόνους ταυτίζεται μὲ τὴν ξαφνικὴ διακοπὴ λειτουργίας τοῦ μαντείου που αναφέρει ο Φιλόστρατος. 
Αυτὸ προφανῶς αποδίδεται στῇν ιδρύσῃ ενὸς ανταγωνιστικοῦ μαντείου της Λέσβου, εκεῖνο τοῦ Ναπαίου Απόλλωνα. Ἂν καὶ σταμάτησε η λειτουργία τοῦ μαντείου, η λατρεία τοῦ Ορφέα στῇ Λέσβο συνεχίστηκε για πολλοὺς αιῶνες.